ქრისტიანის წინაშე დგას არჩევანი: მონობაში გაძღომა ან უდაბნოში თავისუფლება
რუსულიდან თარგმნა შოთა კინწურაშვილმა 13.12.2021
რუსეთის უფლებადამცველი ორგანიზაციის „მოსკოვის ჰელსინკის ჯგუფის“ წევრი მღვდელი გიორგი ედელშტეინი მალე ოთხმოცდაათი წლის შესრულდება. მამა გიორგი 1932 წელს კიევში ებრაულ-პოლონური წარმოშობის ოჯახში დაიბადა, სწავლობდა ლენინგრადსა და მოსკოვში, შემდგომ პედაგოგიურ მოღვაწეობას აგრძელებდა კოსტრომის უნივერსიტეტის უცხო ენების კათედრაზე. 1955 წელს ცხოვრება რწმენას დაუკავშირა, სამოციანი წლების დასაწყისში დაუახლოვდა მართლმადიდებლურ დისიდენტურ მოძრაობას, რომლის აქტიური წარმომადგენლები იყვნენ მღვდელმსახურები გლებ იაკუნინი, ნიკოლოზ ეშლიმანი და ალექსანდრე მენი. დაახლოებით ოცი წლის განმავლობაში გიორგი ედელშტეინი მღვდლად ხელდასხმასელოდებოდა, რომელიც 1979 წელს კურსკში იმ დროის ლიბერალური მთავარეპისკოპოსი ქრიზოსტომოს (მარტიშკინის) მიერ შესრულდა. მამ გიორგი რუსეთის ეკლესიის ერთერთ მხცოვან და წამყვან ინტელექტუალურ გონად ითვლება, წიგნების „«Записки сельского священника» და «Право на правду», მრავალი სტატიისა და თვითორგანიზებული სამრევლო გამოცემების ავტორად. დემოკრატიულ წრეებში მამა გიორგი ცნობილია თავისი მკაცრი შეფასებებით ავტორიტარული სახელმწიფოს მხრიდან ჩადენილი დანაშაულებებისადმი და მასთან შერწყმული საეკლესიო ხელმძღანელობის კრიტიკით. მისი აქტიური საზოგადოებრივი პოზიციების მიუხედავად პარტიულ ან პოლიტიკურ მოძრაობებში პირადად არასოდეს არ მონაწილეობდა.
მამა გიორგი, ათეისტურ პერიოდში თქვენი მღვდელმსახურად შედგომა პირველ რიგში იყო ეს ერთგვარი პროტესტის ფორმა იმდროინდელ სისტემის წინააღმდეგ თუ ჭეშმარიტად სულიერი, მეტაფიზიკური ძიებანის შედეგი?
სამწუხაროდ ამაზე ცალსახად არ შემიძლია გიპასუხოთ. მე მაქვს რამდენიმე ჰიპოთეზა, თუ რატომ გავხდი მღვდელმსახური. თუმცა მე არ მჯერა, რომ ადამიანს თავად შესწევს ეკლესიაში, ღმერთთან მისვლის ძალა. მე მომისმენია ლექციები უფრო პროტესტანტების, ასევე კათოლიკეებთანაც თემაზე „როგორ მივედი უფალთან“. ჩემი გადმოსახედიდან ღმერთი თავად ირჩევს და მიჰყავს ადამიანი თავის ეკლესიაში.
ახლა, ჩემი ჰიპოთეზა. ბავშვობაში დედა განსაკუთრებით ავადმყოფობისას მიმღეროდა. მაშინ სამი-ოთხი წლის ვიყავი და შინაარსი დიდად არ მესმოდა. როდესაც გავიზარდე, მე გავიგე რომ ის პოლონურ კათოლიკურ საგალობლებს მიმღეროდა, ასევე ღვთისმშობლის ლოცვებს. შესაძლოა ამან მოახდინა გავლენა ჩემს შემდგომ წარმოდგენებზე სამყაროს შესახებ, იმაზე თუ რა არის სიკეთე და რა ბოროტება. ამიტომ პირველი ჰიპოთეზაა – რწმენა დედის საშუალებით მოვიდა.
მეორე მოცემულობაა, რუსული კლასიკული ლიტერატურა. საკმაოდ ადრე შევიყვარე ლერმონტოვი, ტიუტჩევი, შემდგომ ინოკენტი ანენსკი. რათქმაუნდა დოსტოევსკი.
და კიდევ ერთი შესაძლებელია ეს იყო რუსული ფერწერა. მე ხშირად ვიმყოფებოდი პეტერბურგში, ალექსანდრე მესამის მუზეუმში. საკმაოდ ადრეული პერიოდიდან თითქოსდა მრცხვენოდა, მწუხარებით სავსე იყო ჩემთვის საბჭოთა კავშირში ცხოვრება. ვცდილობდი მეპოვნა რაიმე კუთხე ან სივრცე, სადაც შევძლებდი საბჭოთა აგიტაციისა და პროპაგანდისაგან თავი დამეცვა. მე მიმაჩნდა, (დღეს სინამდვილეში ვფიქრობ რომ ვცდებოდი) თითქოს ეკლესია ეს ერთადერთი ადგილი იყო, სადაც მათი ხელები ვერ აღწევდა.
როდესაც თქვენ მიიღეთ მღვდლობის ხარისხი, საბჭოთა კავშირში მორწმუნეების აქტიური დევნა იყო, განსაკუთრებით მათი ვინც რეჟიმისადმი ლოიალური არ იყო. არ გეშინოდათ თქვენი შეხედულების კაცს მათ რიცხვში რომ აღმოჩენილიყავით?
არცერთი ჩვენთაგანი არ არის გმირი, ამას პირველ რიგში ჩემ თავს ვეუბნები. მე არასოდეს ცხოვრებაში არ მიგრძვნია, რომ გმირი ვარ და არც არასოდეს ვყოფილვარ გმირი. მოვინათლე მომავალი სანკტ-პეტერბურგის უცხოენების ინსტიტუტის სტუდენტი 1955 წლის აგვისტოში. „ის მოკვდა, მე მისი არ მეშინია“ – ეს სიტყვები აკადემიკოს ლანდაუს[1] მიეწერება. არამგონია ასეთი მამაცი ვყოფილიყავი 1937, 1938, 1950-იანი წლების საბჭოთა რეპრესიებისას. ნამდვილად არ ვიცი.
თქვენი ნათლობიდან რამდენიმე წლის შემდეგ, ხრუშჩოვისეული „დათბობის“ პოლიტიკის ფონზე კვლავ დაიწყო რელიგიური დევნა…
მე არასოდეს არ ვიყენებ სიტყვას „დათბობა“ ასი წლის განმავლობაში საბჭოთა ხელისუფლებამ ეკლესიისადმი დათბობა-დათმობა არ იცოდა. ჭეშმარიტ ბოლშევიკ ხრუშჩოვსაც ბოროტად სძულდა ეკლესია. ხრუშჩოვისეული დევნა წინარე პერიოდისაგან არაფრით არ განსხვავდებოდა. ჩემი აზრით, თვით ლენინი, ტროცკი, სტალინი, ხრუშჩოვი ამ ამბავში ერთი და იგივე სიმაღლეზე იდგენენ. ჩემი მტერი არა ლენინი, არა ტროცკი და არა სტალინია, ჩემი მტერი ბოლშევიზმია.
მაშინ თქვენ, ანტისაბჭოთა იდეების მქონე მღვდელმსახურს რატომ არ შეგეხოთ რეპრესიები?
მიმართეთ КГБ-ს. იქ ჩემს შესახებ სქელ-სქელი საქაღალდეებია. 1957 წლის დასაწყისში ლიტეინის გამზირზე სამი დღე მკითხავდნენ ე.წ. ანტისაბჭოთა ორგანიზაციის საქმეზე. გამოძიების ხელმძღვანელი თუ სწორად მახსოვს იყო ვინმე პიმენოვი. მე იქ წამიყვანეს, რადგან დააპატიმრეს ჩემი მეგობარი ბორის ვაილია, მან კი დაკითხვაზე მახსენა. ჩემი გათავისუფლებისას გამომძიებელმა მომაძახა: „საბჭოთა ხელისუფლების პირველ წლებში ჩვენ გვქონდა რევოლუციური სინდისისამებრ ხალხის გასამართლების უფლება. ამჟამად ასეთი შესაძლებლობის შემთხვევაში მე ბორის ვაილიას გავუშვებდი, ხოლო თქვენ დღესვე დაგხვრეტდით“. მე მას მივუგე, რომ ასეთი კომპლიმენტის მიღების შესაძლებლობა ცხოვრებაში არასდროს არ მქონია.
სინამდვილეში, მე არ ვყოფილვარ ანტისაბჭოთა აქტიური დისიდენტის სახე, არასოდეს არცერთ ორგანიზაციაში არ გავწევრიანებულვარ. ასეთი ორგანიზაციების ამხანაგებს ვეკითხებოდი: „რის გაკეთებას აპირებთ, რის აშენებას? „ისინი მეუბნებოდნენ, რომ ააშენებდნენ ადამიანური სახის კომუნიზმს. მე კი მჯერა, რომ კომუნიზმსა თუ ფაშიზმს ადამიანური სახე არ გააჩნია და არც შეიძლება გააჩნდეს. საბჭოთა, ჩინეთის, კამბოჯისა თუ ნებისმიერი სახის კომუნიზმი ეს ყოველთვის სასტიკი ჭიქაა, ეს სხვადასვხა ტოტებია ერთ სატანისეულ ხეზე. მათი მამა კი ეშმაკია.
საბჭოთა კანონმდებლობა საბოლოოდ ხომ არა რწმენისათვის, არამედ მოქმედებისათვის გსჯიდა. ხოლო მე მოქმედება არასოდეს მქონია, აგიტაციითა და პროპაგანდით არ ვიყავი დაკავებული.
ოთხმოცდაათიან წლებში აქტიურად მიმოიხილებოდა КГБ-ს აგენტების საქმიანობა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის (რმე) სასულიერო იერარქიაში. დღეს საერთოდ არ არის სასიამოვნო ამაზე საუბარი. ეს შიშია თუ უბრალოდ საინტერესო აღარ არის?
როგორც ეკლესიის ისტორიკოსი მღვდელი გიორგი მიტროფანოვი წერდა, ჩვენთან ეკლესიაში იმდენი ნაგავი დაგროვდა მალე ფანჯრებიდან ჩამოიყრება. უკვე მრავალ ინტერვიუში მოვუწოდე ამ ნაგვის გამოტანისაკენ, სამართლიანი იქნება თავად ვისაუბროთ უარყოფითი მხარეების შესახებ, თვით ეკლესიის ინსტიტუციონალურ ავადმყოფობაზე. მაგრამ ჩვენ ვცდილობთ გავჩუმდეთ, რაც ტრიალებს ჩვენში, ხდება ხალიჩის ქვეშ. მოსკოვის საპატრიარქო ეს არის ბრეჟნევისეული სტაგნაციის კუნძული.
რა არის რუსეთის ეკლესიის მთავარი პრობლემა?
კრებსითობის არ არსებობა. ჩვენ გვწამს სამებაში, ერთ კრებულისმიერი და მოციქულებრივი ეკლესია. თუმცა რუსეთის ეკლესია არც ერთიანია და არც კრებსითი. ეს საეკლესიო ორგანიზაცია მოწყობილია ბოლშევიკური პრინციპით, რასაც ისინი „დემოკრატიულ ცენტრალიზმს“ უწოდებდნენ. მაღლა გენერალური სამდივნო, აქვე პოლიტბიურო. ჩვენი პატრიარქი და მასთან არსებული მიტროპოლიტოების სამდივნოები, მის გარშემო კი მღვდლებისა და დიაკვნების უთვალავი ჯარი. ჩვენთან არცერთი ეპისკოპოსი არ არის თავისუფალი. ისინი ვინც ხმას ამოიღებდნენ, ან კათედრის მიღმა რჩებოდნენ ან სულაც ეპისკოპოსის ხარისხს ემშვიდობებოდნენ.
რამდენად აქტუალურია თანამედროვე რმე-თვის „სერგიანობის“ პრობლემა? დღეს ხომ აღარავინ მოითხოვს მიტროპოლიტ სერგის 1928 წლის „დეკლარაციის“ მსგავსად საბჭოთა ხელისუფლების ლოიალურობას?
როგორ თუ არ მოითხოვენ?! „დეკლარაციაში“ საუბარია: „ჩვენ საკუთარ ხალხთან და ჩვენ ხელისუფლებასთან“. პატრიარქი კირილე დღესაც იმავეს იმეორებს. თუმცა ეკლესიას არ შეუძლია არც ხალხთან, არც ხელისუფლებასთან სრულად ყოფნა. არც საბჭოთა და არც პოსტსაბჭოთა პატრიარქები არ ცდილობდნენ ეკლესიაში კრებსითობის გაცოცხლებას. დღევანდელი რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესია, მოსკოვის საპატრიარქოს ეს უწყება იოსებ სტალინის მიერ არის შექმნილი.
ამის მიუხედავად თქვენ არ დატოვეთ ეკლესია, როგორც ეს ზოგიერთმა დისიდენტმა მღვდელმსახურმა გააკეთა, მაგალითად გლებ იაკუნინმა…
არსადაა წასასვლელი. ჩემთვის გზის მაჩვენებელი ყაზანის მიტროპოლიტი კირილე სმირნოვია (დახვრიტეს 1937 წელს). ის კატეგორიულად ეწინააღმდეგებოდა „დეკლარაციას“ და არ აღიარებდა მიტროპოლიტ სერგის. თუმცა მაინც რჩებოდა იმავე ეკლესიის წიაღში. თუ გლებ იაკუნინი საუბრობდა, რომ შექმნიდა რაიმე საეკლესიო სტრუქტურას, ეს მცდარი გზა იყო. ეკლესია ერთია! უფალი ამბობს: „ავაშენებ ჩემს ეკლესიას და ვერ დაძლევენ მას ბჭენი ჯოჯოხეთისანი“.
თუმცა არის მართლმადიდებელი ეკლესიის სამრევლოების მცირე ნაწილი რომელიც დღევანდელ რუსეთის ეკლესიას კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებენ…
დიახ, რუსეთის ემიგრაციული ეკლესია, მაგალითა ოთხმოციან წლებში მოსკოვის საპატრიარქოს არ აღიარებდა. საბოლოოდ, მათი ეპისკოპოსები და მღვდლები მიიღეს მოსკოვის საპატრიარქოში.[2] მაშასადამე, ეს იყო ჩვენგან მხოლოდ ადმინისტრაციულად გამოყოფილი ეკლესია. ემიგრაციული ეკლესიის ბოლო ორი პატრიარქი ფილარეტი და ვიტალი სულმუდამ იმეორებდნენ, რომ მოსკოვის საპატრიარქო მადლისგანაა განძარცვული, რომ ის არ არის ეკლესია. მაგრამ მე არ ვაღიარებ განხეთქილებებს და დაყოფას, ეს ყოველთვის ბოროტების მომტანია. მაგრამ შემოერთებულმა ემიგრაციული ეკლესიის ნაწილმა პირი დაიხშო. დღეს მათ ეშინიათ პატრიარქ კირილთან შეწინააღდეგების. ჩვენ ჩვენი დუმილით გავცემთ ეკლესია, ვღალატობთ ღმერთს.
ქონდა შესაძლებლობა მეოცე საუკუნეში ან დღეს თუ შესწევს ეკლესიას ძალა გააჩნდეს სახელმწიფოსაგან დამოუკიდებელი თავისუფალი ხმა?
ეკლესია თავისი არსითა და შინაარსით თავისუფალია. მაგრამ, ჩვენ მღვდელმსახურები არ ვართ თავისუფლები. ჩვენ ვართ ჩვენივე წყობის ლაქიები, ვიღაც მეტად, ვიღაც ნაკლებად. აი ემიგრაციის ეკლესიამ ბორის ტალანტოვი[3] (წმინდანად შერაცხეს, ის საჯარო წერილებით საუბრობდა სამოციან წლებში ეკლესიის დევნაზე. ის წერდა, რომ იმდროინდელი მიტროპოლიტები პიმენი (იზვეკოვი) , ალექსი (რიდიგერი) და ნიკოდიმ (როტოვი) – მატყუარები და საბჭოთა აგიტატორთა პროპაგანდის თანამშრომლები იყვნენ. აი, მისი ხმა იყო ეკლესიის ხმა. მსგავსად შესანიშნავია ეშლიმანისა და იაკუნინის მიერ შედგენილი წერილები.
მეორე მხრივ, რატომ გაწყვიტა პატრიარქმა კირილმა კონსტანტინოპოლის პატრიარქთან ლიტურგიული ერთობა? უფროსობამ უბრძანა – ისიც უმალ მიესალმა. ისევე როგორც მიტროპოლიტმა სერგიმ მსგავსად 1927 წელს, 1930ში და ა.შ.
დარჩა რუსეთის მართლმადიდიებელ ეკლესიას გარკვეული სულიერი რესურსი, რათა დადებითი გავლენა მოახდინოს სახელმწიფოს მორალურ მდგომარეობაზე?
მე არ მახსოვს, რომ ჩვენ მაცხოვარ იესო ქრისტეს მეფე ჰეროდესათვის სინანული მოეთხოვა. მხოლოდ ქრისტიანებს შეუძლიათ სინანული. მე არ ვფიქრობ, რომ სახელწმიფოს სინანულისაკენ მოვუწოდოთ. ეკლესიის ამოცანა არა მდგომარეობს იმაში, რომ დედამიწაზე სამოთხე შექმნას. ეკლესიის ამოცანაა მაქსიმალურად აიცილოს ჯოჯოხეთი დედამიწაზე. სახელმწიფო ჩვენდამი ყოველთვის მტრულად განწყობილი იქნება, ასე იყო დაწყებული ჰეროდე მეფის დროიდან ყველგან და ყოველთვის.
რატომ არ აძლევს რუსეთის ეკლესია მორალურ შეფასებას ისეთ მტკივნეულ გამოწვევებს, როგორიცაა სახელმწიფო რეპრესიები და მისი მსხვერპლი ადამიანები, წამება ციხეებში…
გავიხსენოთ ფორმულა “ეკლესია ხალხთან ერთად, მაშასადამე ჩვენ ხელისუფალთან ერთად დგას”, გვყავდა სტალინი და ყველა სტალინისეულ იდეას პატრიარქი და სინოდი ორივე ხელით ეთანხმებოდა. თქვენ შეგიძლიათ შემახსენოთ თუნდაც ერთი შემთხვევა, როდესაც პატრიარქი პარტიას არ დათანხმებია? საუბრობენ გორბაჩოვის და ელცინის დროს ეკლესიას მიეცა თავისუფლებაო, ჩვენი იერარქები გახდნენ თავისუფლებიო. ეს არ არის მართალი, ისინი იყვნენ და დღესაც რჩებიან ლაქიებად.
სტალინის დროს ჩვენ ვიყავით მონები, იძულების გამო. ხოლო დღეს ჩვენ ლაქიები ვართ, ჩვენივე ნებით ვემსახურებით, ერთი პრინციპით ” პირადი სარგებლიანობა”. ჩვენ გავიყიდეთ შავ ხიზილალასა და ლიმუზინებზე. დღეს ჩვენ არა შიშის არამედ მატერიალური კეთილდღეობის გამო ვემსახურებით ხელისუფლებებს.
რა არის აქედან გამოსავალი?
რწმენა. იესო ქრისტე არასოდეს არ მიმართავდა მასებს ან ჯგუფებს. ის მიმართავდა მხოლოდ ადამიანს. და ყოველი ადამიანი ორიათასი წლის განმავლობაში ირჩევს თუ რა არის მისთვის ფასეული: ეგვიპტეში მონობა, სადაც ხორცით სავსე ქვაბებია თუ უდაბნოში თავისუფლება, სადაც არაფერია თუმცა უფალი ციდან მანანას უგზავნის. რთულია უდაბნოში და ყოველი ადამიანის, ყოველი ქრისტიანის წინაშე დგას ეს არჩევანი: მონობაში გაძღომა თუ თავისუფლება, მაგრამ უდაბნოში.
საჭიროა თუ არა რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის „გათანამედროვეობა“ ლიტურგიული ცხოვრების თვალსაზრისით და სხვა მიღებული ტრადიციებისა, მაგალითად თანამედროვე ენაზე ღვთისმსახურების აღსრულება?
სიველურეა, რომ მართლმადიდებელი ადამიანები ვერ ახერხებენ შეთანხმებას არა მხოლოდ ენაზე, ასევე კალენდარზე. კონსტანტინოპოლის პატრიარქი ერთ კალენდარს ემხრობა, მასთან ერთად არიან ბულგარელები, რუმინელები, ბერძნები… აი ჩვენ სხვა კალენდარი გვაქვს. რატომ? იმიტომ რომ არ არსებობს კრებსითობა.
შეიძლება მსახურება რუსულად? (აქ არ იგულისხმება საეკლესიო სლავური) დიახ! თუ რომელიმე ეპისკოპოსს ან მღვდელს სურს ასე, დაე იმსახუროს. ღმერთს ყველა ენა ძალიან კარგად ესმის. მე უფრო საეკლესიო სლავური ენა მომწონს. მაგრამ აქ საქმე ეხება არა ენას, არამედ გაგებას და მის აღქმას. ძალიან მეეჭვება, რომ ეკლესიაში პირველად მოსულმა ადამიანმა უმალ გაიგოს სიტყვა „სამება“… შესაძლებელია ყველაზე გაუგებარი სიტყვები და ეს დაახლოებით ასამდე იქნება რუსული შესატყვისებით ითარგმნოს…. მაგრამ როდესაც მამა გიორგიო კოჩეტკოვის ფილარეტის საძმო მოსკოვში ეკლესიისათვის მთავარ გამოწვევად ლიტურგიულ ენას აყენებს, ვფიქრობ ეს არის არის ყველაზე მნიშვნელოვანი.
[1] ლევ ლანდაუ – საბჭოთა კავშირში მოღვაწე ფიზიკოსი, ნობელის პრემიის ლაურეატი.
[2] 2007 წელს რუსეთის ემიგრაციული ნაწილის საკმაოდ დიდი ნაწილი არ შეუერთდა ოფიციალურ მოსკოვის საპატრიარქოს და დამოუკიდებლად აგრძლელებს მოღვაწეობას.
[3] ბორის ტალანტოვი (1903-1971) – მასწავლებელი, რუსი ანტისაბჭოთა დისიდენტური მოძრაობის აქტიური წევრი და რელიგიური მწერალი.
shotakintsurashvili.wordpress.com 